Project Groesbeek Heights, deel II, afdeling Nijmegen
Sporen uit de Tweede Wereldoorlog op de St. Jansberg en omgeving
In de periode 2019-2020 heeft de AWN – Werkgroep Archeologie van de Tweede Wereldoorlog Nijmegen archeologisch onderzoek gedaan naar de sporen uit WOII op de St. Jansberg en omgeving. Dit ten zuidoosten van de gemeente Nijmegen gelegen heuvellandschap vormde tijdens Operatie Market Garden (september 1944) en de daarop volgende maanden het toneel van zware gevechten. Geallieerden en Duitsers streden om het bezit van het strategisch gelegen gebied. Veel sporen daarvan, zoals loopgraven, schuttersputten, manschapsverblijven, et cetera, zijn nog altijd zichtbaar. De Werkgroep heeft deze sporen geïnventariseerd en op kaart vastgelegd.
Het archeologisch onderzoek staat centraal in de publicatie Groesbeek Heights, deel II, Sporen van de Tweede Wereldoorlog op de St. Jansberg en omgeving. Het sluit aan bij de in 2018 verschenen publicatie Groesbeek Heights. Sporen uit de Tweede Wereldoorlog op de Duivelsberg en het Nederrijkswald.
Opzet
In zes hoofdstukken beschrijven we hoe het strategisch gelegen landschap is gevormd en ingericht (hoofdstuk 1 en 2), hoe de transformatie naar een oorlogslandschap (hoofdstuk 3 en 4) en vervolgens naar een herinneringslandschap (hoofdstuk 5 en 6) zich heeft voltrokken.
Voor de beschrijving van de krijgshandelingen maken we gebruik van archiefmateriaal (historische kaarten, war diaries, after action reports) en van de resultaten van het door ons uitgevoerde archeologisch veldonderzoek. Met deze unieke combinatie van archief- en archeologisch onderzoek geven we een antwoord op de vragen: hoe heeft de strijd zich afgespeeld, welke militaire eenheden (van geallieerde en Duitse kant) waren er bij betrokken en wat is er nu in het gebied nog zichtbaar van de aangelegde veldversterkingen en van de door de strijd veroorzaakte schade aan gebouwen?
De publicatie is meer dan een ‘histoire de bataille’ of een ‘A-company, B-company’ – verhaal. We gaan ook in op de vraag wie de jongens waren die de schuttersputten groeven, op patrouille werden gestuurd. De oorlog heeft voorts ook de burgerbevolking van het gebied zwaar getroffen: er zijn dodelijke slachtoffers gevallen en er werden woningen ten gevolge van krijgshandelingen volledig verwoest. Voor de beschrijving van de ervaringen van zowel militairen als burgers gebruiken we dagboeken en memoires van betrokkenen.
In de laatste twee hoofdstukken beschrijven we de verandering van een oorlogslandschap in een ‘herinneringslandschap’ (lieu de memoire): een landschap waarin de aanwezigheid van herdenkingsmonumenten, militaire begraafplaatsen, naar geallieerde bevelhebbers vernoemde straten alsmede de jaarlijkse herdenkingen en battlefieldtours, de herinnering aan de gebeurtenissen in de maanden september 1944 – februari 1945 levend houden.
Waarom een deel II Groesbeek Heights?
– Samen met deel I van Groesbeek Heights (over de Wylerberg en het Nederrijkswald) geeft deel II (over de St. Jansberg en omgeving) een nagenoeg volledig overzicht van de vele, nog zichtbare oorlogssporen in het tijdens Operatie Market Garden en daaropvolgende periode zo belangrijke heuvellandschap ten zuidoosten van Nijmegen.
– WOII-archeologie (als een subdiscipline van conflictarcheologie) is nog volop in beweging. Het gaat hierbij vooral over de rol die archeologisch onderzoek naar oorlogssporen in de geschiedschrijving van de Tweede Wereldoorlog kan vervullen. Met ons onderzoek geven we een praktijkvoorbeeld van hoe een dergelijke rol er uit kan zien.
– Het gebied waar oorlogshandelingen hebben plaats gevonden en sporen in het landschap en bij de bewoners hebben achtergelaten, vormen een ‘lieu de memoire’ . Behalve gedenktekens en monumenten maken ook materiële resten deel uit van de herinneringscultuur. Met deze publicatie dragen we bij aan het besef dat het behoud van sporen en andere materiële resten uit deze oorlog belangrijk zijn voor het ‘op locatie’ vertellen van de gebeurtenissen.
– Vanuit ‘de professie’ is recentelijk de wens geuit om tot een synthese te komen van de bestaande en lopende onderzoeken naar oorlogssporen. Het gaat hierbij niet alleen over door universiteiten of commerciële archeologische bureaus uitgevoerde onderzoeken, maar ook nadrukkelijk om het werk van (lokale) historici en amateurarcheologen. Onze publicatie ‘Groesbeek Heights’ is hierbij niet onopgemerkt gebleven, zoals uit dit citaat blijkt: “Ook mogen de goedwillende en sterk werk leverende lokale historici en amateurarcheologen niet vergeten worden. Een recent voorbeeld van een perfecte bijdrage is die in de regio van Groesbeek.” (Uit: Bosman en Willemsen, De archeologie van modern oorlogserfgoed 2. Waarderen en selecteren. Een inventarisatie en voorstel archeologie (Military Legacy rapport 85), 2019, p. 44.
Als AWN Werkgroep WOII archeologie Nijmegen verwachten we met deel II van de ‘Groesbeek Heights’ een even kwalitatief hoogwaardige bijdrage te kunnen leveren aan de landelijke synthese van uitgevoerd onderzoek naar sporen van modern oorlogserfgoed.
Op onderstaande foto ziet u leden van de AWN Werkgroep WOII Nijmegen in actie op de Sint-Jansberg. Op de foto staan, v.l.n.r. Martien Verrijt, Willem Kuppens en Bernhard Deeterink. De volledige Werkgroep bestaat, behalve de genoemde leden, uit Henry Artz, Jan Bos, Harry Brink, Leo ten Hag, Mike den Hartog, Roeland Hilgers, Paul Klinkenberg (projectcoördinator) en Bas van Maaren.
